ประเพณีอีสาน 12 เดือน เป็นพิธีกรรมรายเดือนที่ผู้คนพกติดตัวไปด้วย 12 เดือนของปีเป็นประเพณีการทำบุญประจำเดือนที่เกี่ยวข้อง ประเพณี 12เดือน กับพระพุทธศาสนา เดือนจันทรคติ คือ เดือนที่ยี่สิบ เดือนที่สาม เดือนที่สี่ เดือนที่ห้า เดือนที่หก เดือนที่แปด เดือนที่เก้า เดือนที่สิบ เดือนที่สิบเอ็ด และเดือนที่สิบสอง ปกติจะเป็นเดือนของไอ ซึ่งเป็นเดือนแรกของปี โดยจะเริ่มประมาณปลายเดือนธันวาคม ชาวอำนาจเจริญถือว่าการทำพิธีกรรมตามฮีตสิบสองเป็นเรื่องสำคัญ ประเพณี12เดือนภาคอีสาน
ประเพณี12เดือน เพราะพิธีกรรมนี้เกี่ยวข้องกับทั้งศาสนาพุทธและจิตวิญญาณ ตั้งแต่อัพเกรดเป็นจังหวัดอำนาจเจริญ รัฐบาลและประชาชนได้พยายามส่งเสริมสิบสองบายทางสาธารณสุข เพื่อเป็นอัตลักษณ์ของจังหวัดอำนาจเจริญ ฮีตซิปสอง และกาชาด ซึ่งจะจัดขึ้นทุกปีในวันที่ 1-10 ธันวาคมของทุกปี
ฮีตสิบสองครองสิบสี่ ประเพณีอีสาน 12 เดือน
ฮีตสิบสอง หมายถึง ประเพณีอีสาน 12 เดือน ที่เกี่ยวข้องกับหลักการทางพุทธศาสนา ความเชื่อและวิถีชีวิตทางการเกษตรที่ชาวอีสานได้ปฏิบัติกันมาตั้งแต่สมัยโบราณ แต่ละเดือนมีแนวทางที่แตกต่างกันออกไปเพื่อนำความเจริญมาสู่ชีวิต เรียกได้ว่าเป็นงานบุญที่ชาวอีสานให้ความสำคัญอย่างยิ่งกับประเพณีฮีตสิบสองและได้รับการอบรมมาอย่างสม่ำเสมอจึงเป็นอัตลักษณ์ที่แท้จริงของชาวอีสาน การปฏิบัติที่กลายเป็น “สิบสอง” นับแต่นั้นมานั้นเป็นประเพณีที่สืบเนื่องมาจากทั้งสิบสองเดือนจันทรคติ ประเพณี12เดือนภาคอีสาน
เดือนอ้าย : บุญเข้ากรรม
ประเพณี12เดือนภาคอีสาน พิธีทำบุญหนึ่งเดือนหรือหนึ่งเดือนของพระเจียงทำพิธีกรรมที่เรียกว่า “ดึงดูด” เพื่อชำระล้างมลทินที่ฝ่าฝืนวินัย ต้องฆ่าตัวตาย. ใช้เวลา 6-9 วันในการดำรงอยู่ในกรรม ในขณะที่ชาวบ้านเตรียมอาหารคาวเพื่อถวายพระในช่วงเช้าและเย็น เพราะการดำรงอยู่ของกรรมต้องอยู่ในบริเวณที่สงบ เช่น ริมป่า หรือในชุมชนห่างไกล (หรือจะเป็นที่สงบในบริเวณวัด?) ชาวบ้านนำอาหารมาถวายพระในโอกาสนี้ เชื่อว่าได้บุญมากมาย
เดือนยี่ บุญคูนลานหรือบุญคูนข้าว
ประเพณี12เดือน บุญขุนลาน หรือ บุญขุนขาว เป็นงานเฉลิมฉลองหลังการเก็บเกี่ยวสิ้นสุดลง ชาวบ้านมีความยินดีกับการผลิตจำนวนมาก เลยอยากทำบุญโดยเชิญพระไปสวดมนต์ที่ลานเฉลียง และบางแห่งจะมีพิธีถวายข้าวเพื่อเจริญพันธุ์ กล่าวขอบคุณแม่โพธิ์สบและขอโทษที่เหยียบย่ำ ที่ดินในช่วงปลูกจะรุ่งเรืองในปีต่อไป
เดือนสาม บุญข้าวจี่
บุญข้าวจี่เป็นประเพณีที่เกิดจากความสามัคคีของชุมชน ชาวบ้านร่วมกันทำบุญด้วยการช่วยปลูกแพหรือเต็นท์ในตอนบ่าย เช้าวันรุ่งขึ้นชาวบ้านรวบรวมข้าวหรือข้าวย่างและถวายอาหารพระสงฆ์ด้วยกัน หลังจากนั้นจะมีพระธรรมเทศนาเรื่องนางปุณณฐาหลังพิธี
เดือนสี่ บุญผะเหวด
“บุญพเวศน์” เป็นสำเนียงอีสานที่มาจากคำว่า “บุญพระเวท” หรือพระเวสสันดร ถ้าใครฟังครบทั้ง 13 พระเวสสันดรในวันเดียวก็จะเกิด ในโลกกับศรีอริยไทย บุญนี้จะทำสามวันติดต่อกัน วันแรก เตรียมสถานที่ไว้ทุกข์ ตกแต่งศาลา วันที่สองเป็นวันเฉลิมพระเกียรติพระเวสสันดร
ชาวบ้านรวมทั้งพระภิกษุจากหมู่บ้านใกล้เคียงจะเข้าร่วมในพิธีรวมทั้งขบวนอาหารไทย, ฟังเทศน์, และขบวนสัตวแพทย์กับขบวนปเวต (พะเยาเล่าเรื่องเวสสันดร) ซึ่งสันนิษฐานว่าเป็นขบวนพระเข้าเมือง เวลาพลบค่ำจะมีพระธรรมเทศนาเรื่องพระมาลัย วันที่สามเป็นพิธีทำบุญ ชาวบ้านจะร่วมกันตักบาตรข้าวพันก้อน พิธีจะดำเนินไปจนถึงค่ำ โดยชาวบ้านจะแห่ ตั้งขบวน เข้าแถวแท่นบูชา พระภิกษุจะเทศน์พระเวสสันดรชาดกจนจบและเทศน์อีกตอนท้ายพิธี
เดือนห้า บุญสรงน้ำ หรือ บุญฮดสรง
บุญฮอดสง หรือ บุญสงกรานต์ จัดขึ้นในวันที่ 15 ค่ำเดือน 5 ซึ่งเป็นวันขึ้นปีใหม่ของไทยตั้งแต่สมัยโบราณ เนื่องในโอกาสวันขึ้นปีใหม่ไทยตั้งแต่สมัยโบราณ พระสงฆ์จะนำพระพุทธรูปจากโบสถ์มาไว้ที่วิหารในตอนบ่าย ชาวบ้านนำน้ำอาบและน้ำหอมมาอาบพระพุทธรูปที่สระน้ำแห่งนี้ แล้วออกไปเก็บดอกไม้จัดประกวดไหว้พระ ในช่วงเวลานี้ชาวบ้านจะเล่นลวดเย็บกระดาษ ปูน เทน้ำสำหรับผู้ใหญ่ และสาดน้ำ ที่ชาวบ้านเล่นได้นานถึง 15 วัน
เดือนหก บุญบั้งไฟ
บุญบั้งไฟเป็นประเพณีที่มีต้นกำเนิดมาจากความเชื่อเกี่ยวกับเอลฟ์ เมื่อถึงเดือนที่หก พวกเขาก็เริ่มทำนา ชาวบ้านจุดบั้งไฟไหว้พญาตันนำฝน เทศกาลบุญบั้งไฟเป็นกิจกรรมร่วมกันของหลายชุมชนอีสาน หมู่บ้านเจ้าบ้านจะสร้างบ้านแพมบุญต้อนรับชาวบ้านจากหมู่บ้านอื่น และดูแลการให้อาหารแก่ทุกคน เช้าวันงาน ชาวบ้านจะร่วมทำบุญ ประกวด แห่ และดอกไม้ไฟที่ประดับประดาอย่างสวยงาม ลูกไฟของหมู่บ้านใดที่ไม่สว่างขึ้นจะถูกโยนลงไปในโคลนเพื่อลงโทษ และจะมีการเต้นรำที่สนุกสนานและจะมีคณะผู้แทนเข้าร่วมขบวนอยู่เสมอ เชื่อกันว่าการไล่ผีถูกไล่ออก ออกจากหมู่บ้านและรีบเร่งเอลฟ์เพื่อส่งฝนลงมาอย่างรวดเร็ว
เดือนเจ็ด บุญซำฮะ
ประเพณี12เดือน บุญหรือรายจ่าย เกิดตามความเชื่อที่ว่าในเดือนเจ็ดต้องทำบุญทำจิตใจให้ผ่องใส และเพื่อปัดเป่าการล่วงละเมิดที่เป็นมงคลจากหมู่บ้าน ชาวบ้านบางคนเรียกประเพณีนี้ว่าบุญเบเรกบาน มีทั้งพิธีกรรมทางพุทธศาสนาและไสยศาสตร์ ในวันเทศกาล ชาวบ้านจะนำอาหารมาถวายพระและฟังเทศน์ ซึ่งรวมถึงการเซ่นสังเวยที่ศาลเจ้าหลักเพื่อขอความคุ้มครองจากภัยพิบัติและขับไล่ความชั่วร้ายออกจากหมู่บ้านเพื่อความเจริญรุ่งเรือง
เดือนแปด บุญเข้าพรรษา
การทำบุญภาคตะวันออกเฉียงเหนือเป็นประเพณีทางพุทธศาสนาคล้ายกับภาคกลางที่มีการถวายพระสงฆ์ กฐิน และธูป แต่ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือมีขบวนแห่เทียนขนาดใหญ่ และมักจะมีการประกวดนางงามในแต่ละหมู่บ้าน ซึ่งประดับประดาด้วยเทียนพุทธประวัติที่สวยงาม เมื่อขบวนแห่เทียนเข้าวัด ชาวบ้านจะได้รับพร รับพร ฟังธรรม และในตอนเย็นจะมีการแห่เทียนพรรษารอบวัด
เดือนเก้า บุญข้าวประดับดิน
บุญเขาประดับดิน จัดขึ้นปลายเดือนที่เก้า ทำบุญเลี้ยงญาติผู้ล่วงลับ โดยนำข้าว ปลา ของคาว หมาก บุหรี่ มาห่อใบตองสองใบเตรียมไว้ตั้งแต่หัวค่ำ เวลาบ่ายสามโมง สี่โมงเย็นของวันรุ่งขึ้น อาหารบรรจุกล่องและหมากจะวางไว้ที่โคนต้นไม้รอบวัดสำหรับญาติผู้ล่วงลับ รวมทั้งญาติคนอื่นๆ ที่เชื่อว่าเขาจะมาเยี่ยมญาติในเวลานี้เพื่อพาเขาไปงานเลี้ยงเพื่อไม่ให้อดตาย นอกจากการทำบุญและถวายอาหารพระสงฆ์แล้ว ยังเป็นการแสดงความกตัญญูอีกส่วนหนึ่ง
เดือนสิบ บุญข้าวสาก
ประเพณี 12เดือน บุญข้าวศักดิ์เป็นประเพณีขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๕ ประกอบด้วยข้าวเหนียว อาหารแห้ง เช่น ปลาย่าง เนื้อย่าง แจ่วบอง หรือน้ำพริกปลาร้า และข้าวห่อเล็กอีกหนึ่งห่อเพื่ออุทิศให้กับญาติผู้ล่วงลับและนำไปที่วัดเพื่อทำบุญโดยเขียนชื่อเจ้าของอาหารไทยและอุปกรณ์ห้องน้ำสำหรับพระในวัดเพื่อจับฉลากหากพระใดจับได้มากกว่าใครชื่อ ? จะมีศูนย์อาหารกับเจ้าภาพอาหารไทย
เดือนสิบเอ็ด บุญออกพรรษา
ทำบุญเดือนสิบเอ็ดเข้าพรรษา นอกจากจะเปิดโอกาสให้พระสงฆ์ได้แสดงความเมตตาและตักเตือนชาวบ้านในภาคอีสานแล้ว ยังมีกิจกรรมอีกมากมาย ทั้งประเพณีทำบิณฑบาตจุดโคมและประดับต้นไม้ บางสถานที่นำอ้อย หรือไม้ไผ่มาผูกเรือ ลอยโคม ล่องแม่น้ำ เรียกว่า ลำน้ำเรือเบา เพื่อเป็นเครื่องเซ่นไหว้ชาวบ้านที่อยู่ห่างไกลจากแหล่งน้ำ ปราสาทผึ้ง หรือ ผาผึ้งผึ้ง ทำจากเปลือกกล้วยประดับด้วยขี้ผึ้งดอกไม้ แต่ปัจจุบันขี้ผึ้งมักใช้ตกแต่งปราสาท แล้วจัดขบวนสนุกถวายวัด
เดือนสิบสอง บุญกฐิน
ประเพณีอีสาน 12 เดือน บุญกฐินเป็นบุญที่เรียกว่า “กาลตัน” ซึ่งกำหนดให้ทำเฉพาะช่วงแรม 1 ค่ำเดือน 11 ถึง 15 ของเดือนที่ 12 ของทุกปี จึงเรียกว่า “บุญเดือน 12 นรก” และจะได้รับบุญที่ทำไว้ในชีวิต งานบุญกฐินครั้งต่อไปนี้จึงเป็นงานสำคัญ สำหรับพิธีกรรมจะคล้ายกับภาคกลาง แต่ชาวอีสานและพิธีเลี้ยงลูกซึ่งส่วนใหญ่เป็นเครื่องใช้ในครัวเรือน วางไว้ในที่โล่งให้ญาติพี่น้องหรือชาวบ้านบริเวณใกล้เคียงนำสิ่งของต่างๆ เช่น เสื่อ หมอน พระสงฆ์ เป็นต้น ในตอนเย็นของวันรวบรวมพระจะเชิญ ตอนกลางคืนอาจมีการจัดเลี้ยงต่างๆ และส่วนที่ขาดไม่ได้ของพิธีกฐินคือการจุด “บั้งไฟ” อย่างน้อยสี่ลูก ซึ่งจัดขึ้นตอนพลบค่ำเมื่อแสงเกือบสว่างและเมื่อถวายผ้ากฐินอีกผืน นอกจากดอกไม้ไฟแล้ว ก็จะมีการจุดพลุเป็นระยะๆ ในขบวนกฐิน ประเพณี 12เดือน
ช่วงเช้าเป็นขบวนแห่กฐินจากบ้านไปหาพระที่วัด ต้องแห่ผ้ากฐินสามผืนรอบพระอุโบสถและประกอบพิธีกฐินที่ศาลาโรงแรมเพื่อถวายภัตตาหารเพล ถ้าจะตักบาตรตอนเช้า ก็ให้ตักบาตรตอนที่ฉันอยู่ที่นี่ แต่ถ้าถวายในตอนบ่ายพระสงฆ์จะมีงานเลี้ยงตอนสิ้นวัน เมื่อพระภิกษุสามเณรเสร็จแล้ว เจ้าภาพพิธีกฐินจะจุดธูปเทียนบูชาเพชรสามเม็ด พิธีถือศีลอดและทอดกฐิน ส่วนพระภิกษุเมื่อพิธีกฐินมาถึงวัดจะพบพระสงฆ์และถวายพระ (ชื่อพระ) ที่สมควรได้รับกฐิน ส่วนใหญ่เป็นเจ้าอาวาสวัดเหล่านั้น เมื่อคณะสงฆ์เห็นด้วยกับข้อเสนอ พวกเขาจะพูดว่า “อาเมน” พร้อมกันและญาติของพวกเขาจะมาถวายเครื่องบูชาแก่พระภิกษุสามเณรในวัด ดอกไม้ไฟขณะแห่กฐินเข้าวัด
